Uspostavljanje emocionalnih veza, dinamika odnosa roditelji-dete

Oslonjenost na drugog: konfuzija i simbioza ili socijalni doprinosi samoorganizaciji

Odnos sa drugim je jedna od najpresudnijih odrednica Ijudskog bića i mada ne moramo da se složimo sa stavom da kompletna čovekova sudbina zavisi od deteta ne starijeg od šest godina, ili čak i ne starijeg od tri godine, o čemu govore dva uticajna teorijska i terapijska pravca, psihoanaliza i transakciona analiza, nesumnjivo je da je rani period razvoja ličnosti značajan i da je u razvoju ličnosti, rana povezanost, veza sa drugim, presudna. Naime, dok ranu oslonjenost na drugog u periodu posle rođenja, teorije psihoanalitičke inspiracije povezuju sa dubokim primarnim narcizom novorođenčeta, stanjem konfuzije i potpune simbiotske povezanosti sa majkom, teoretičari kognitivističke razvojne psihologije, koji smatraju da u ovom periodu ne postoji konfuzija i simbiotska stopljenost i da je dete od najranijih dana u realizaciji samoorganizujućih sposobnosti prevashodno socijalno determinisano, ipak naglašavaju detetovu zavisnost od drugih, naime, zavisnost razvoja od socijalnih doprinosa procesima učenja i sazrevanja.

Emocionalno vezivanje, Ijudska socijalna povezanost i odgovori na potrebe

Ali, nezavisno od teorijske pozadine koja pruža okvir sagledavanju unutarpsihičke organizacije ličnosti, potencijala i dinamike psihološkog razvoja deteta, pitanje rane oslonjenosti na drugog ima praktični značaj jer se tiče sredinskih faktora koji obezbeđuju, olakšavaju ili onemogućuju uspostavljanje ove i biološki i psihološki vitalno važne veze. Mada danas preovlađuje stav da je Ijudska socijalna povezanost prisutna od rođenja i da ne proizilazi iz fizioloških potreba malog deteta jer je detetovo „direktno socijalno iskustvo od primarnog značaja“, sigurno je da je oslonjenost na drugog i u pogledu zadovoljavanja osnovnih fizioloških potreba i u pogledu realizacije biološkog programa u celini, prisutna u odnosu bebe sa drugim kao element interaktivnog socijalnog i psihološkog polja koje se gradi kroz rane odnose deteta sa njegovim humanim okruženjem. Zato je, svakako, na nivou ponašanja, pored uobičajeno citiranih faktora kontakta i nege, potrebno naglasiti značaj drugog i u regulaciji prirodnog individualnog ritma zadovoljavanja osnovnih fizioloških, energetskih i najšire bioloških potreba deteta. Izgleda sigurno da se emocionalno vezivanje ne može svesti na otklanjanje gladi i paradigmu hranjenja, ali je takođe sigurno da stabilnost veza počiva i na stabilnosti i adekvatnosti odgovora okoline na osnovne detetove potrebe, uključivši i elementarne biološke potrebe bebe i malog deteta.

Uspostavljanje emocionalnih veza kao proces

Sigurno je da je zbog produžene zavisnosti čovekovog potomka i zbog nerazvijenosti ili nesumnjive nezrelosti psihičkog aparata, beba upućena na drugog i na odnos sa njim kroz koji gradi svoj psihizam i sopstvenu ličnost, postiže veću nezavisnost od drugog i uspostavlja socijalne relacije, kroz koje zatim zadovoljava svoje potrebe, ispoljava se kao ličnost i dalje sudeluje u socijalnim razmenama, ostvarujući preduslove za kasnije veoma složene socijalne odnose kroz koje će regulisati i svoje biološke potrebe i programe.

Uspostavljanje emocionalnih veza između roditelja i deteta je proces izgradnje i promene unutarpsiholoških i ponašajnih kvaliteta njihovih uzajamnih odnosa, koji se odvija tokom razvoja i odrastanja deteta od trenutka njegovog začeća i naslanja se, sa jedne strane, na biološku vezu deteta i roditelja, a sa druge strane, zavisi od prisustva i dinamike različitih psiholoških i socijalnih odrednica na strani svih učesnika odnosa.

Prenatalni i postnatalni faktori emocionalnih veza deteta i roditelja

Prenatalno, od značaja je izražena reaktibilnost fetusa na draži humanog porekla i njegova intrauterina osetljivost na neke specifične draži koje nesumnjivo pojačavaju postnatalnu prijemčivost deteta na majku. Međutim, iako je prenatalno odnos roditelja prema detetu jednim delom određen i informacijama o nerođenom detetu kao i svojstvima ponašanja fetusa sa kojima roditelji, posebno majka, imaju izvesna neposredna iskustva, različite karakteristike ličnosti roditelja, brojni unutarpsihički sadržaji, misli, očekivanja, osećanja, fantazije i druge psihološke determinante roditelja pre nego objektivna svojstva ploda i budućeg deteta čine jezgro prenatalnih odnosa prema detetu.

Postnatalno, odnos roditelja prema bebi oblikuje se u neposrednom kontaktu sa detetom i zavisi od različitih karakteristika bebe, ali i dalje je značajno zasićen različitim unutarpsihičkim sadržajima i psihosocijalnim parametrima oba roditelja kao pojedinačnih ličnosti, kao i odlikama psihosocijalnog funkcionisanja roditelja kao para.

Iz sfere determinanti vezanih za dete, to su, između ostalog, zdravstveno stanje deteta, izgled, telesna celovitost, pol, temperament i posebno prijemčivost i kontaktibilnost, a iz sfere determinanti na strani roditelja, prihvatanje i kvalitet prihvatanja sopstvene polne i roditeljske uloge, odnos prema drugom roditelju kao sopstvenom partneru i objektu, psihodinamika roditeljskog para i sociodinamski aspekt roditeljskih uloga.

Emocionalne veze: osnovno porodično osećanje, osećajnost, afektivno vezivanje

Takođe, još prenatalno, a naročito postnatalno, odnos roditelja prema detetu regulišu i osnovno porodično osećanje (Ekerman), širi oblik biološki zasnovanog roditeljskog zaštitničkog nagona, koji prirodno karakteriše brižan, nežan i zaštitnički stav, a koji pored majke i oca ispoljavaju i drugi detetovi srodnici. U odnosu roditelja sa detetom prisutni su i skupovi osećanja i ponašanja iz sistema materinske i očinske osećajnosti (Harlou), koji, kao i afektivno vezivanje (Boulbi) i osećajnost deteta prema majci, predstavljaju autonomne potrebe i deo prirodne čovekove opreme.

Dinamika emocionalnih veza: investicije i gratifikacije

Na individualno psihološkom nivou, na planu dinamike ličnosti roditelja, govori se o distribuciji narcističkih investicija i obuhvatanju deteta ovim investicijama, toleranciji narcističkih povreda, mogućnostima tolerancije osujećenja i sposobnostima odlaganja zadovoljenja nekih potreba sopstvene ličnosti, mogućnostima prebacivanja narcističkih investicija u nerođeno dete na realno rođeno dete, mogućnostima napuštanja fantazmatski idealizovanog objekta, kao i o opštem kvalitetu prisutnih odbrambenih mehanizama.

U pogledu emocionalnih veza, majka je i prenatalno i postnatalno u posebno složenoj psihološkoj situaciji, jer još nerođeno dete u odnosu na majku ima dvostruki, psihološki (i biološki) status, kao deo njenog sopstvenog tela i kao (u telo i u psihizam) uneti objekt. Dete je kao parcijalni objekt izloženo nizu pregrupisanja različitih nagonskih i osećajnih investicija, a psihološkim položajem u odnosu na majku, prenatalno, u celini je zavisno od kapaciteta ličnosti majke da fuzioniše libido i agresiju i da narcističke investicije pretoči u objektne tako da, u krajnjoj liniji, detetova psihološka pozicija u psihizmu majke zavisi od tačaka fiksacije u majčinom psihološkom razvoju.

Najčešće, za majku je beba primarni objekt ljubavi, pretežno narcistički libidinalno investiran tako da su sve instance majčine ličnosti u službi toga odnosa, koji se nadovezuje na odnos prema ocu koji je zapravo i kulminacija prvog objektivnog odnosa majke. Gratifikacije koje majka ima iz odnosa sa detetom su determinisane prirodom konstitucionalnih elemenata ličnosti majke, transformacijom ovih elemenata u unutrašnjem psihološkom prostoru majke do porođaja i načinom na koji određeno dete iz svoje kongenitalne opreme može da vrši sintezu elemenata majčine ličnosti. Sa druge strane, kako se detetov Ego razvija, povećava se kompleksnost i širina spektra gratifikacija koje dete traži iz libidinalnog objektnog odnosa sa majkom, tako da objektni odnosi u dijadi funkcionišu kao stalno promenljiva interakcija neravnopravnih partnera u kojoj oba učesnika traže neke gratifikacije. Međutim, majka je dominantan aktivni partner i poremećaj u ličnosti majke se reflektuje na objektni odnos, bilo da se radi o neusklađenim odnosima (primarnom otvorenom odbijanju, primarnoj anksioznoj prebrižnosti, agresiji u formi anksioznosti, kolebanju između nežnosti i agresije, cikličnim promenama raspoloženja majke ili svesno kompenzovanoj agresiji) ili siromaštvu odnosa (od odsustva majke i drugih negujućih figura; uskraćivanja pojedinih aspekata socijalnih podsticaja; neadekvatnog prihvatanja detetovih nelagodnosti; nemogućnosti prepoznavanja, zadovoIjavanja, prihvatanja potreba deteta koje su drugačije ili suprotne svesnim ili nesvesnim potrebama majke).

Dovoljno dobra majka: prepoznavanje deteta kao ličnosti

Prenatalna biološka simbioza majke i deteta, postnatalno se nastavlja relacijom koja na psihološkom planu ima karakteristike dvosmerno simbiotskog odnosa u kome majka, kao osoba razvijenog psihičkog aparata usmerava niz svojih svesnih funkcija i njima vođenih negujućih ponašanja na prepoznavanje potreba deteta i na obezbeđivanje uslova za njihovo zadovoljavanje. Kroz te aktivnosti, majka prepoznaje dete kao ličnost (Vinikof), pozajmljuje svoj Ego detetu (Špic) i istovremeno, kao container prihvata njegove napetosti, prerađuje ih i u promenjenom i detetu prihvatljivom vidu ponovo vraća u njegov psihizam (Bion); a dete, sazrevajući i učeći, kroz procese diferencijacije i integracije, izgrađuje svoj psihički aparat i uz biološki razvoj i sazrevanje i ostvanjje preduslove za smanjivanje simbiotskih kvaliteta odnosa, napuštanje simbioze, individuaciju i separaciju.

Emocionalne veze i zadaci dijade majka-dete, faktori emocionalnog vezivanja

U ovakvoj dinamici, celina koju čine majka i dete kao dijada, tokom prve godine, obavlja četiri važna zadatka (Sander): fiziološku regulaciju, kao dominantni zadatak prvog tromesečja, regulaciju uzajamne razmene i socijalno afektivnih modulacija u drugom tromesečju, zajedničku regulaciju inicijacije u socijalnoj razmeni i manipulaciji sredinom u trećem tromesečju i fokalizaciju aktivnosti krajem prve godine.
’Holding’ (Vinikot), držanje, podržavanje, potpora i nega, organizuju se tako da se dete, ostvarujući ove zadatke u dijadi, pri tome oseća dobro, tako da situacije lagodnosti i Ijudi koji su odgovorni za ovu lagodnost postaju bliski i prepoznatljivi, te i dete gradi poverenje i bliskost sa majčinskom osobom i razvija osećanje prihvaćenosti. Bliskost, poverenje, prihvaćenost i sigurnost, koji se izgrađuju, omogućiće kasnije da majka može biti odsutna neko vreme, jer je dete samo već razvilo osećanje unutrašnje sigurnosti i poverenje da će se majčinska osoba vratiti. Kroz svakodnevna rutinska ponašanja, koja sadrže faktore emocionalnog vezivanja (sisanje, zagrljaj, toplota, osmeh, okrepljenje pri kontaktu, praćenje, pokret i ritmički tonički dijalog) i obezbeđuju postojanost i kontinuitet u okolini, dete ima kontinuitet doživljavanja odraslih kao materinski brižnih roditelja vrednih poverenja (Erikson) koji pružaju spokojstvo, hranjenje i toplinu i stiče najraniju osnovu za osećanje psihosocijalnog identiteta učeći da se oslanja na odrasle, da im veruje i da veruje sebi.

Emocionalne veze i razvoj ličnosti deteta u drugoj i trećoj godini

Kasnije, sa znatno većom biološkom i fizičkom nezavisnošću deteta, koje je krajem prve godine već uspostavilo nukleuse skoro svih osnovnih elemenata strukture ličnosti, veza roditelja i deteta progresivno gubi simbiotski kvalitet ali je i dalje, kao okvir, katalizator i model, presudna za psihosocijalni razvoj: sticanje autonomije, prevazilaženje stida i sumnje i razvoj volje kao vrline, u drugoj godini; odnosno, uspostavljanje inicijative, prevazilaženje krivice, rukovanje osećanjem nadmoćnosti i odgovornosti i uspostavljanje, pre svega kroz igru, kroz koju dete ispituje, priprema i na akcionom i mentalnom igrovnom planu uvežbava mesto i ulogu u realnom svetu, vrline svrhovitosti, u trećoj godini.

U ovom periodu, veza roditelja i deteta, iako manje vidljiva kao tesna fizička povezanost, jer je biološka i fizička nezavisnost deteta od roditelja znatno veća i jer je dete već uspostavilo osnovne nukleuse skoro svih elemenata strukture ličnosti, ima i dalje presudnu ulogu u zadacima i ciljevima psihosocijalnog razvoja jer roditelj koristi tu vezu da bi, u drugoj godini, obuzdao samovolju deteta, omogućio prihvatanje nužnog nadzora drugih i pomogao uspostavljanje samonadzora koji dete ispunjava ponosom, a u trećoj godini da bi olakšao kombinovanje inicijative sa autonomijom, podučio dete ostvarivim ciljevima i planiranju akcija koje su u delokrugu detetovih moći.

Od simbioze do individuacije i separacije: psihosocijalni razvoj i vrline

Tako su emocionalne veze, začete u prenatalnoj biopsihološkoj simbiozi majke i buduće bebe, prošavši put od psihološke simbioze, preko asimetrične razmene u dijadi i unutrašnjih prestruktuiranja, do procesa identifikacije i povezivanja nuklearnih elemenata ličnosti kroz odnose u trijadi, postale kanal kroz koji se dete dalje individualizuje i odvaja od svemoći primarnih figura, proširujući područje svojih interakcija i područje kontrole odnosa Ja prema nadolazećem svetu, pripremajući se za kasnije zadatke psihosocijalnog sazrevanja, uspostavljanje vrlina spremnosti, vernosti, ljubavi, nege i mudrosti, koje je neosvešćeno iskusilo još u ranim razmenama sa roditeljskim figurama.

Autor: Darinka Radivojević