Psihomotorni razvoj: terminološka i pojmovna određenja

Duševno i telesno, intelektualno i čulno, emocionalno i motorno

lako se tendencija vezivanja i preplitanja duševnog sa telesnim, intelektualnog sa čulnim ili emocionalnog sa motornim, od davnina provlači kroz čovekova razmišljanja o prirodi, poreklu i mehanizmima nastajanja njegovih bitnih posebnosti kao vrste, ona je reaktualizovana u različitim savremenim naukama o čoveku i doživljava renesansu u pedološkim štivima, posebno u dečijoj i razvojnoj psihologiji i u psihoterapiji dece i mladih. Naročito, ova tendencija preplitanja, koja se odražava u terminu „psihomotorika“, sve je više izražena kako se počeci i opseg, kao i sam sadržaj pojma „psihičkog“, smeštaju sve dublje u same početke života čovekovog potomka, i sve tešnje se baš tu povezuju sa onim drugim vidom čovekovog postojanja, naime, sa njegovim fizičkim, somatskim ili organizmičkim koordinatama.

Istorijska perspektiva: pojam i termin

Sam pojam „psihomotornog“ je suštinski uveden u razmatranja razvoja deteta možda još od Sigmunda Frojda, koji je u osvit sada već prošlog veka zapanjio svet tvrdeći da čovekovo dete, na samim počecima svoga života, svoje telesne funkcije prožima ljubavlju i mržnjom i da, praktično u sudaru sa realnošću, gradi svoj psihizam kao derivat telesnih procesa i telesnih potreba. Međutim, ako Frojd nije koristio termin „psihomotorika“, vezivanje psihičkog za somatsko i za somatske funkcije prisutno je u njegovim razmatranjima faza razvoja psihičkog aparata i strukture ličnosti, a naročito u njegovim shvatanjima porekla i kvaliteta duševnih pokretača.

Nastavljajući liniju preplitanja biološkog i psihološkog u tumačenju razvoja deteta, Melani Klajn je, oslanjajući se na pokretom omogućenu inkorporaciju dojke i mleka kao osnovni model, oralnost prve godine podelila na psihološke razvojne faze u kojima prati sudbinu oralno inkorporiranih objekata koji postaju fantazmima prožeti psihološki introjekti - osnovni elementi dinamike i strukture detetove ličnosti.

Istovremeno i Žan Pijaže, početke razvoja inteligencije, koja će se znatno kasnije krunisati pojavom formalne misli, vezuje za koordinaciju prvih senzomotomih shema i interiorizaciju akcija, a Henri Valon, koji i uvodi termin „psihomotorika“, naglašava psihoformativni značaj ritmičkog toničkog dijaloga bebe i njene majke. I, ponovo psihoanalitičar, Rene Špic, izdvaja pokret dovođenja ruke u vidno polje kod dvomesečnog deteta koji omogućuje uspostavljanje psihološkog preobjekta i unosi prvo struktuiranje primarnog „okeanskog sve“ iz koga zatim počinju da se diferenciraju unutrašnji procesi i elementi nejasno opaženih svojstava spoljašnjeg sveta, a ponavljano bacanje predmeta u devetom mesecu posmatra kao motorno ponašanje koje, u odnosu na prevazilaženje anaklitičkog straha, ima psihološki sadržaj i funkciju.

I dalje, sve do Vernera Grosa, koji u pokretima fetusa nalazi potvrde fantazmatskog života još nerođene bebe, pojam „psihomotorika“ je postao neizbežan i ključan za opisivanje i tumačenje razvoja deteta, a termin „psihomotorika“ i pojam „psihomotornog“ su postali veoma popularni među brojnim praktičarima koji se profesionalno bave detetom i njegovim razvojem.

Psihomotorni razvoj i druge slične sintagme: višeznačnost i komunikativnost termina

Međutim, često korišćena sintagma „psihomotorni razvoj“, počivajući na tri svakako fundamentalna, ali široka i nedovoljno definisana pojma, kao što su pojam „psihičkog“, pojam „motornog“ i pojam „razvoja“, primenjuje se na veoma razuđeno područje raznovrsnih pojava, te uprkos tome što ima izvesnu „pojavnu jasnoću“, pokriva veoma različite sadržaje i ponekad predstavlja, kao i često u potpunoj alternaciji korišćene sintagme „psihomotorne sposobnosti“, „psihomotorne funkcije“, „psihomotorno ponašanje“ ili „psihomotorna organizacija“, izvor međuprofesionalnih nerazumevanja.

Sigurno je da pitanje terminološko-pojmovnih aspekata ima i teorijski i praktični značaj i da je povezano sa pitanjem komunikativnosti termina u jednoj oblasti koja je u centru brojnih terapijskih i preventivnih programa, ali istovremeno i u području u kome se dodiruju i prepliću mnoge osnovne nauke koje nastoje da, ponekad uzimajući dete samo kao paradigmu, objasne fascinantne pojave nastajanja specifičnih i esencijalnih čovekovih odlika.

Terminološko-pojmovna određenja

Na nivou termina, sintagma „psihomotorni razvoj“ bi ukazivala na relativno specifične dimenzije procesa menjanja i rasta, naime na niz uzastopnih promena uslovljenih genetskim modelom, koje mogu biti kvalitativne ili kvantitativne i mogu se odigravati u različitim kategorijama strukture, funkcije, diferencijacije, integracije, obuhvatajući celinu ili samo neki poseban deo, a odvijaju se u području duševnih procesa koji se naslanjaju na telesnost i izranjaju iz sfere pokreta. Radi se o praktičarima prepoznatljivom procesu sazrevanja i učenja, koji je progresivne prirode sa tačke gledišta adaptacije, uspostavljanja vrsnih i individualnih specifičnosti, i koji se odvija do postizanja maksimalnog intenziteta svojstva, što je u slučaju psihomotorike prakticistički prihvatljivo određenje do treće godine. lako i kasnije, kada spoj motornog i psihičkog nije toliko očigledno presudan za dalje uspostavljanje sada već formiranih strukturno-dinamičkih procesa specifično ljudskog psihizma, ostaje suštinska karakteristika razvoja kao promene sa priraštajem, psihomotorne pojave izlaze iz fokusa interesovanja praktičara jer se tada najčešće radi o većem praktičnom značaju drugih, iz psihomotorike generisanih aspekata funkcionisanja deteta.

Kontekstualna određenja, normativno-testološki pristup

U različitim kontekstima, termin psihomotorika se koristi da označi funkcije koje su po sadržaju, značenju i poreklu psihičke, a uključuju i izvesne motorne komponente u ekspresiji; koje predstavljaju motorni izraz ili pratnju psihičkih funkcija; koje označavaju nepsihičke komponente psihičkih aktivnosti; zatim, da označi ona ponašanja koja su uslovljena buđenjem psihičkih funkcija u razvoju deteta, ali koja zavisne od motornog iskustva; ili da označi sadejstvo motornih i psihičkih funkcija u uspostavljanju ili oblikovanju nekog ponašanja deteta; kao i da označi one motorne aktivnosti koje su preteče, prethodnice ili preduslov javljanju kasnijih, više psihičkih sadržaja, funkcija ili instanci.

Sažimajući teorijska razmatranja koja se bave suštinom psihomotornog i neka značenja koja termin psihomotorika dobija u različitim više praktičnim kontekstima, psihomotorika bi se odnosila na one oblike ponašanja koji se kod deteta javljaju u razvojnom sledu kao uslovi, preteče, konstituenti ili izrazi psihičkog razvoja. lako ovakav pristup određenju pojma psihomotorike ne približava samoj suštini fenomena, već samo na jedan kondenzovan način izražava svu širinu i razuđenost, ali i nepreciznosti ovog pojma, ovakvim „omnibus“ definicijama, koje ne ukazuju na mehanizme nastanka i odvijanja pojave, odražava se jedna praktična dimenzija pojma psihomotorike, naime, njena važnost za otkrivanje razvojnih problema.

Takođe, i u suštini opisna i taksativna određenja, koja počivaju na operaciono-testološkom stavu da je psihomotorika „ono što mere norme psihomotornog razvoja“, nesumnjivo imaju izvesnu praktičnu vrednost, ali ne iznose suštinske karakteristike fenomena, ne pružaju tumačenje i najčešće predstavljaju nepotpun popis manifestacija pojave koja se ne iscrpljuje spiskom na normama izabranih ponašanja i pokazatelja.

Područja psihomotornog ispoljavanja Minhenska funkcionalna razvojna dijagnostika

Pojam „psihomotornog“ jedan od implicitno prisutnih osnovnih pojmova Minhenske funkcionalne razvojne dijagnostike, ali i ovde, kao što je to često kod metoda koje su ponikle u praksi i koje su na praksu i usmerene, ovaj pojam nije definisan, a problemu određivanja psihomotornog razvoja i psihomotornih funkcija, možemo da se približimo samo ako se ovaj dijagnostički sistem posmatra kao skup operacionalizacija pojma, odnosno kao relativno uređen i reprezentativan skup onih ponašanja koja su izraz psihomotornih funkcija i njihovog razvoja. Tu je područje psihomotornog ponašanja podeljeno na osam oblasti ispoljavanja psihomotorike u prvoj godini života:

• puzanje,
• sedenje,
• hodanje,
• hvatanje,
• percepcija,
• govorno ispoljavanje,
• razumevanje govora i
• socijalno ponašanje,

odnosno sedam područja u drugoj i trećoj godini:

• statomotorika,
• senzomotorika sa težištem na ruci,
• senzomotorika sa težištem na percepciji,
• (govor) sa težištem na govornom ispoljavanju,
• govor sa težištem na razumevanju govora,
• socijalni razvoj sa težištem na kontaktnom ponašanju i
• socijalni razvoj sa težištem na samostalnosti.

Na drugim normama, skalama ili testovima psihomotornog razvoja, podele psihomotorike na pojedina područja ispoljavanja su nešto drugačije, a takođe, na nekim normama, razvoj psihomotornih funkcija se posmatra i posle treće, pa i do šeste godine života.

Tonus i emocionalno polje: pokret kao deo strukture psihičkog zivota

U generičkom pristupu određenju psihomotorike, Henri Valon polazi od stava da su psihičke funkcije i motorne funkcije dva elementa čovekovog ponašanja, čiji razvoj počinje rođenjem deteta. U detinjstvu upravo ovi elementi, funkcije, tesno su povezani, a kasnije se sve više razdvajaju u dve posebne oblasti koje medusobno zadržavaju svoju suštinsku povezanost. Valon smatra da „pokret, koji postoji između objektivnih uslova i subjektivnih mogućnosti, ne predstavlja samo mehaničko ostvarivanje nekog postupka. Svaka etapa, svaki stepen njegove organizacije, odražava odnose koji su uspostavljeni između pojedinca i sredine. On je deo strukture psihičkog života“. „Najnovija otkrića u kliničkoj i fizičkoj analizi pokreta su pokazala da ispod slobodne usmerenosti i prilagođenosti pokreta postoji složen rad psihičkih i motornih funkcija koje su, uprkos postepenoj diferencijaciji, sve tešnje povezane i koje i dalje odražavaju osnovne reakcije na najneposrednije mogućnosti psihičkih aktivnosti:

• ravnoteža i samokontrola,
• automatizam telesnog stava i
• oportune ili lične kretnje, stepen mišićne napetosti i spremnost za psihomotornu aktivnost ili otpor prema njoj”.

Valon naglašava ulogu tonusa i emocija u prelazu od organskog ka psihičkom i ulogu imitacija kao emocijom vođenih akcija koje uključuju drugog, u razvoju mentalnih predstava. Promena tonusa, koji je osnov pokreta, „okrenutost pokreta spoljašnjem svetu i značaj drugog u polju detetove primarno solipsističke posture za prelivanje mišićne i afektivne napetosti i prelaz tih reakcija u ekspresivno-afektivne, omogućuju detetu izlaženje iz zatvorenog kruga sopstvenih organskih senzacija i uspostavljanje emocionalnog polja majka-dete“, omogućujući u motorno-afektivnom neposrednom odnosu sa drugim početke svesti, i u krajnjem ishodu, razvoj specifično ljudske simbolizacije.

Kontekst razvojne neuropsihologije: psihomotorni spreg, nivoi organizovanosti

Iz konteksta razvojne neuropsihologije, Svetomir Bojanin govori o „psihomotornoj aktivnosti koju čini pokret, kao njen elementarni deo, i praksička aktivnost, kao skup složenih, međusobno povezanih voljnih pokreta kojima se izvršava nameravana radnja“; „ona se odigrava u tri nivoa organizovanosti: kao refleksna aktivnost, tokom intrauterinog i tokom prvog meseca postnatalnog života; zatim kao senzomotorna aktivnost, koja je prisutna tokom prve godine života; i treći oblik, tokom druge polovine druge, a naročito tokom treće godine i kasnije, kada pokret više ne pokreće ni refleksna potreba, ni senzorna draž iz objektivnog ili senzornog polja, nego podsticaj iz predsvesnog mišljenja ili uopšte iz oblasti psihičkih funkcija“.

Psihomotorna aktivnost se izvršava preko aktivnosti psihomotornog sprega, koga čini niz struktura čije su funkcije povezane u cilju izvršenja psihomotorne radnje:

1. strukture iz oblasti psihičkog - osećanja (motivacija), inteligencija (usklađivanje prema cilju);
2. strukture iz oblasti CNS-a - kora, mali mozak, ekstrapiramidalni predeli, limbički sistem, ćelije prednjih rogova kičmene moždine;
3. strukture mišića - mišićna ploča, mišićno vreteno i miofibrili. Tako, „psihomotornu aktivnost organizuju kortikalni predeli psihomotornog sprega, dakle oblast praksija, a realizuje je motoma aktivnost sprega - dakle motorika. Prema tome, motorika se može smatrati izvršnim, perifemim, instmmen- talnim delom, a praksija centralnim delom iste funkcionalne celine, psihomotorne aktivnosti“.

Psihomotorika i posle: dalja sudbina

Znači, iako psihomotorika kao složen, raznovrstan i širok spektar pojava, strukturno-dinamičkih celina, funkcija i ponašanja, predstavlja specifičan vid ispoljavanja čovekovih adaptivnih kapaciteta, koji se artikuliše i usložnjava počevši od najranijeg detinjstva, činjenica je da posle treće, a još više posle četvrte godine, ako je detetov razvoj skladan, psihomotorika, je sve-objedinjujuća pa i sve-objašnjavajuća pojava vezana za najranije detinjstvo postaje manje značajna jer druga funkcionalna područja postaju autonomnija, određenija i prisutnija. Jednim delom se, upravo „psihomotorna aktivnost pretvara u intelektualnu posredstvom emocija, ali emocija sa slabim afektivnim pritiskom“. Takođe, jedan deo ranije funkcionalno, instrumentalno i ekspresivno tesno sraslog psihomotornog sprega, pretače se u drage psihičke funkcije, a jedan deo psihomotornih aktivnosti, povezujući se sa novonastalim psihičkim strukturno-dinamičkim svojstvima, sazreva kao praksije, koje međutim sa tačke gledišta spoljašnjeg posmatrača ali i u sada već prisutnom samoposmatranju i samodoživljaju subjekta, gube onaj razvojni i formativni, stvaralački zamah iz doba odojčeta i malog deteta, i više otkrivaju svoju ili automatizovanu motornu ili voljno-psihološku stranu, skrivajući svoju čulno-motorno-psihičku suštinu.

Autor: Darinka Radivojević