Igra i razvoj deteta

Funkcije igre i podsticanje razvoja

Na pitanje čemu služi igra, zašto se dete, pa i odrastao čovek igraju, postoje različiti odgovori. Neki smatraju igru unutrašnjom ljudskom potrebom i izrazom unutrašnje, bitno ludičke i kombinatoričke čovekove prirode; ili se na igru gleda kao na potrebu da se stvara neki novi i drugačiji svet; igra se posmatra kao vid samoekspresije radi samorealizacije, obezbeđivanja zadovoljstva ili realizacije kompletnije ljudske suštine; analizira se i značaj igara za strukturiranje vremena i značaj igre za strukturiranje spoljašnjeg i unutrašnjeg prostora. Iako igra nije specifičnost samo čoveka kao vrste, jer se sreće i kod viših životinja, naglašava se formativni značaj igre za razvoj deteta, ali podvlači se i zapažanje da su igre i za odraslog čoveka značajan modalitet življenja, kao socijalna pojava, kao vid samoekspresije i način strukturiranja vremena pojedinaca ili grupa. Posebnim naglašavanjem da je igra razvojna potreba i prirodni vid razvoja, istovremeno i izraz i pokazatelj razvoja, podvlači se i značaj igre za podsticanje razvoja i mogućnosti igre kao konteksta za usvajanje novih sadržaja i razvoj novih sposobnosti i značaj igre kao metoda učenja, kao predmeta učenja i uvoda u učenje.

Unutrašnji i spoljašnji plan igre

Igra se najčešće definiše kao „ponašanje u okviru zamišljene ili novostvorene realnosti, pri čemu se proizvoljno ili prema nekim pravilima uvode uloge i događaji sa svojevrsnim ishodom“. Međutim, postoje i igre koje se odnose i na ponašanje u okviru postojeće realnosti. One su usmerene na upoznavanje, usvajanje ili ovladavanje postojećom realnošću i upravo služe razvoju različitih sposobnosti koje pomažu boljem prihvatanju, saznavanju i ovladavanju postojećom stvarnošću. Za igru je karakteristično postojanje dva plana odvijanja: unutrašnji plan igre (imaginarni, psihološki, odnosi se na sve intrapsihičke sadržaje koji se u igri mobilišu ili kroz nju izgrađuju) i spoljašnji (realni ili objektni, tiče se spolja vidljivog ponašanja, manifestnog toka igre, učesnika i predmeta uključenih u igru).

Karakteristike igre

Pre svega, igre su slobodno izabrane aktivnosti, koje tokom samog odvijanja igrovne aktivnosti dovode do variranja osnovne teme igre, koje se spontano ponavljaju sve dok imaju neku funkciju i dok doprinose nekom rasterećenju i koje se spontano prekidaju ili gube kada izgube tu funkciju, više ne doprinose rasterećenju i ne donose zadovoljstvo. Iako igre nemaju neku direktnu i nameravanu korist, one donose nove i nenameravane efekte u ponavljanjima osnovne teme igre i stoga upravo u tim ponavljanjima dolazi do izmena same osnovne teme igre i do ostvarenja razvojnih promena i pomaka.
Iako je igra aktivnost u kojoj je najočiglednije prisutno „celo dete“ i koja je na najočigledniji način povezana sa njegovim celokupnim, pre svega psihičkim razvojem, u različitim igrama mogu se razlikovati sadržaji ili aspekti koji se tiču više motornih, psihomotornih, senzomotornih, ili više kognitivnih, emocionalnih ili pak socijalnih funkcija i sadržaja. Zatim, govori se o različitim nivoima fantazmatske obojenosti ili simboličke zasićenosti pojedinih igara, a takođe, u igrama postoji i neki odnos zadovoljstva i teskobe. Međutim, udeo svih ovih sadržaja, prisutnih i u nizu drugih aktivnosti, je u igrovnoj aktivnosti spontano uravnotežen i u igrovnoj ekspresiji spontano objedinjen u delovanju, čineći dinamičko tkivo igre u kome učestvuje kompletno dete.

Igra i igračke i uzrast deteta

U planiranom korišćenju igre i igračaka za podsticanje razvoja, od značaja je pitanje veze uzrasta deteta i igračaka. Mada je i u pogledu simboličkog i fantazmatskog potencijala igračke, koji su, imajući i neke univerzalne uslovljenosti, više individualno određeni i u tom smislu manje podložni generalizacijama, ipak moguće je govoriti o vezi ovih aspekata igre i igračaka sa uzrastom deteta, pod razvojnom svrhom igračke pre svega podrazumeva se veza uzrasta i vrste igračaka, odnosno veza uzrasta i odlika igračaka u pogledu veličine, materijala, taktilnih kvaliteta igračke, boje, njenih konstruktivnih, kombinatoričkih i drugih upotrebnih mogućnosti. Pored ovoga, i vrsta igre, način na koji dete organizuje igru i način na koji učestvuje u njoj, način igrovnog odnosa prema drugim učesnicima igre, kao i sama potreba za drugim učesnicima, povezani su sa uzrastom deteta. Takođe, i izbor i adekvatnost igračke povezani su sa razvojnim uzrastom deteta.

Tako, vrsta igračaka i vrsta igara slede pravac i stepen razvoja, sa uzrastom se produžava vreme zadržavanja u jednoj igri, dok se broj igara i ukupno vreme igranja smanjuju. I učešće drugog u igri, naime potreba da drugi sudeluje u njoj, način sudelovanja drugog i drugom pripisano igrovno mesto i funkcija u igri zavise od razvojnog nivoa deteta. Međutim, u odnosu na igru, kao razvojnu potrebu, prirodni vid, izraz i pokazatelj razvoja, a posebno u pogledu izbora adekvatne igračke, značajniji od kalendarskog uzrasta je razvojni uzrast, jedna složena veličina i mera koja se odnosi na niz različitih razvojnih područja i koja obuhvata niz različitih pojedinačnih razvojnih uzrasta koji se odnose na nivo razvijenosti pojedinačnih funkcija. U tom smislu, može se govoriti o uzrastu i nivou razvijenosti motorike, i u okviru ovoga, za mnoge igre i rukovanje igračkama značajnom nivou razvijenosti fine motorike šake, senzomotornom nivou, nivou razvijenosti niza kognitivnih funkcija, a takođe i emocionalnom razvojnom nivou ili nivou socijalne razvijenosti deteta. Pored ovoga, bitno je imati na umu da u razvoju deteta, iz veoma različitih razloga prolazne ili više trajne prirode, može postojati neujednačenost nivoa razvoja pojedinih funkcija, bilo da se radi o dominaciji i prednjačenju nekih funkcija ili o slabijoj razvijenosti u pojedinim područjima razvoja psihomotornih, motornih, senzomotornih ili psihičkih funkcija.

Tok razvoja psihomotornih funkcija i igračke

Procena adekvatnosti jedne igračke spram razvojnog uzrasta zahteva analizu psihološkog sadržaja i funkcija koji igračka, svojom osnovnom konstrukcijom i odlikama mobiliše, kao i analizu svih sposobnosti koje se pretpostavljaju za rukovanje igračkom i za odvijanje igrovne aktivnosti. Kada ne postoji razvojno usporenje ili ometenost, dakle u slučajevima kada razvojni uzrast prati kalendarski i kada se radi o harmoničnom razvoju u celoj psihomotornoj sferi, što znači ujednačenost nivoa razvoja pojedinih funkcionalnih područja, ređe se dešava da detetu odgovara igračka koja se uobičajeno koristi na značajno nižim kalendarskim uzrastima ili da igračka koja bi detetu odgovarala u pogledu nivoa razvijenosti nekih funkcija nije upotrebljiva jer bi cela igrovna aktivnost i igrovno rukovanje zahtevali viši nivo razvijenosti nekih drugih funkcija nego što je aktualni detetov. Ali, u slučajevima razvojnih usporenja ili disharmoničnog razvoja, skoro redovno radi se o adekvatnosti igračaka koje odgovaraju nižim kalendarskim uzrastima i o problemu korišćenja igračaka koje odgovaraju nivou razvoja nekih funkcija, a neodgovarajuće su u celini jer pretpostavljaju neke funkcije koje nisu razvijene u dovoljnoj meri. Poseban problem ovde je potreba da se pronađu igračke ili modaliteti igranja koji, zaobilazeći sposobnosti koje su nižeg razvojnog nivoa odgovaraju razvojnim i igrovnim potrebama u domenu funkcija koje su više razvijene.

Regresivni, aktualni i naredni nivo razvoja

U pogledu odnosa razvojnog uzrasta i igračaka uočava se da se dete određenog uzrasta igra, bira igru ili može da prihvati igru sa tri tipa igračaka, naime sa različitim igračkama koje pokrivaju tri razvojna nivoa: aktualni razvojni nivo, prethodno osvojeni i naredni. Igračke koje mobilišu funkcije na aktualnom razvojnom nivou služe uvežbavanju, utvrđivanju i proširivanju aktualno razvijenih sposobnosti; to su igračke koje dete najčešće samo bira i kojima se najčešće igra, uvežbavajući aktualizovane funkcije ili proširujući njihove mogućnosti u okviru aktuelnog razvojnog nivoa. Međutim, dete igrovno koristi i igračke koje su odgovarale prethodno već osvojenom razvojnom nivou, i ti igrovni izbori služe pružanju sigurnosti i obnavljanju ranijih zadovoljstava na regresivan način; takve igračke dete bira samo u periodima razvojnih zastoja ili u spontano i prirodno regulisanim igrovnim manevrima čiji je smisao otklanjanje nastalih razvojnih problema. Pored ovoga, dete može da koristi i igračke koje bi prema osnovnoj nameni odgovarale narednom, još neosvojenom razvojnom nivou, koje služe podsticanju razvoja u oblastima i na nivoima koje će dete tek osvojiti. Ove igračke koje pripadaju zoni narednog razvoja, dete ređe bira samo i počinje da ih upotrebljava slučajno, na primitivniji način, ili imitativno se uključujući u igrovnu aktivnost drugih, sve do momenta kada se upravo u ovakvim rukovanjima ne uspostavi zahtevana funkcija i odgovarajući razvojni pomak. Igračke koje se odnose na uzraste koji odgovaraju zoni narednog razvoja, koriste se namerno i planski u programima podsticanja razvoja i potrebno je da, kao i prethodne dve vrste igračaka budu na raspolaganju detetu i u njegovom neposrednom okruženju.

Tri funkcije igračke

U celini, potrebno je da dete ima mogućnost igrovnog korišćenja različitih igračaka koje bi ostvarile tri funkcije igračke: da podstiče upražnjavanje, učvršćivanje i proširivanje sposobnosti na aktuelnom nivou razvoja; da omogućava zadovoljavanje potreba na prethodnom, regresivnom nivou i da podstiče razvoj ka narednim nivoima. U slobodnom izboru, dete bira igračku koja odgovara jednom od tri razvojna aspekta: razvojnom uzrastu, regresivnom potencijalu i potencijalu za narednu razvojnu progresiju, s tim što ovaj izbor uključuje detetove razvojne potrebe i mogućnosti i u domenu motornih, psihomotornih, senzomotornih, kognitivnih, emocionalnih ili pak socijalnih funkcija i sadržaja, i tiče se vizuelnih, taktilnih, auditivnih, kombinatoričkih i konstruktivnih svojstava igračke, kao i svojstva igračke da odgovara sadržajima detetove mašte.

Drugi faktori izbora igračke

Mada je svaki izbor igračke u vezi sa prošlim, aktualnim i, delom, narednim razvojem deteta, kao i njegovom u celini psihološkom, posebno emocionalnom biografijom, postoje u dečijem izboru igračaka ponekad i neobični i atipični izbori, periodi fiksacije za jedan tip igračke i periodi stereotipnog ili, sa tačke gledišta odraslog, preterano kreativnog rukovanja nekim igračkama, zatim, postoje i imitativni izbori po tipu „dečijih moda“, a ponekad izbor igračke i način organizovanja igre odražavaju usvojene pritiske sredine bilo u smislu zabrane pojedinih igračaka ili dozvole do nametanja. Pored ovoga, i estetski sud deteta ili usvojeni estetski standardi onog ko je birao igračku za dete, mogu da utiču na zainteresovanost deteta za igrovnu upotrebu igračke, odnosno na mogućnosti korišćenja igračke u jednom od tri pomenuta razvojna nivoa.

Igra u funkciji razvoja

Da bi igra i igračke ostvarile svoje osnovne funkcije, prevazilaženje razvojnog zastoja, uspostavljanje novih sposobnosti i usklađivanje različitih aspekata ličnosti deteta, bitno je da, uz dopuštanje spontane igrovne ekspresije i podsticanje igara koje istovremeno angažuju veći broj funkcija za dati razvojni uzrast deteta, postoji tolerancija na regresivne izbore igračaka i na regresivnu organizaciju igre i da se uvode i igrovni sadržaji koji omogućuju razvojne pomake i na motornom i na psihičkom i na socijalnom razvojnom planu. U tom smislu, planirana svrha korišćenja igračke, tačnije, poznavanje razvojnog smisla pojedinih igračaka i igara i analiza funkcija koje su mobilisane u igrovnoj aktivnosti sa nekom igračkom, veoma je značajno i trebalo bi da predstavlja deo obuke svih koji se bave detetom.

Autor: Darinka Radivojević